Hukuki ve ekonomik dayanağı
İŞKUR’un internet sitesinde Kısa Çalışma Ödeneği; “genel ekonomik, sektörel, bölgesel kriz veya zorlayıcı sebeplerle işyerindeki haftalık çalışma sürelerinin geçici olarak en az üçte bir oranında azaltılması veya süreklilik koşulu aranmaksızın işyerinde faaliyetin tamamen veya kısmen en az dört hafta süreyle durdurulması hallerinde, işyerinde üç ayı aşmamak üzere sigortalılara çalışamadıkları dönem için gelir desteği sağlayan bir uygulama” olarak tanımlanmış ve 4447 sayılı İşsizlik Sigortası Kanunu Ek 2’inci maddesi ile bu kanuna dayanılarak çıkarılan Kısa Çalışma ve Kısa Çalışma Ödeneği Hakkındaki Yönetmelikte detaylı bir şekilde düzenlenmiştir.
Zorlayıcı sebep (mücbir sebep; force majeure; höhere Gewalt) sözleşme yapılırken öngörülemeyen, ortaya çıktığında direnilemeyen ve sözleşmenin ifasında mutlak bir imkansızlığa yol açan harici durumlardır ve zorlayıcı sebebin varlığı hâlinde İş Kanunu madde 24/III’de işçiye; madde 25/III’de ise işverene, bir haftalık sürenin akabinde iş sözleşmesini derhal fesih hakkı tanınmıştır. Zorlayıcı sebep geçici nitelikte ise, İş Hukukunun iş güvencesi ve istihdam sürekliliği ilkesi gereği sözleşmenin feshi yerine, iş sözleşmesi askıya alınmalıdır.
Coronavirus (Covid-19) salgını, birçok ülkede toplumsal sağlığı tehdit etmiş ve trajik ölümlere yol açmış, küresel ekonomide ve çalışma hayatında önemli aksamalara sebep olmuş, eğitim faaliyetlerinin önemli ölçüde duraksamalara sebep olmuş ve bu bağlamda zorlayıcı sebep olarak kabul edilmiştir. Fakat bu durum iş sözleşmesini kendiliğinden sona erdirmez. Coronavirüs salgını geçici nitelikte sayıldığı için, iş sözleşmesinin askıya alınması gündeme gelecektir.
17.04.2020 tarihinde yayımlanan 7244 sayılı Yeni Coronavirus (Covid-19) Salgınının Ekonomik ve Sosyal Hayata Etkilerinin Azaltılması Hakkında Kanun ile Bazı Kanunlarda Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun madde 9 uyarınca 4857 sayılı İş Kanunu’na geçici madde 10. eklenmiştir. İşbu geçici madde uyarınca işveren veya işçi tarafından yapılacak fesihlere bir süre ile kısıtlama getirilmiş ve ücretsiz izin uygulamasında işçinin rızası şartı kaldırılmıştır. Kanunun yayım tarihinden itibaren 3 ay boyunca işverenin İş Kanunu madde 25/2 maddesi dışında iş sözleşmesini feshetmesi yasaktır, yine yürürlük tarihini takip eden 3 aylık süreyi geçmemek üzere işçinin kabulüne gerek olmaksızın işverene tek taraflı olarak işçiyi ücretsiz izne ayırma hakkı verilmiştir. Bahsi geçen süreyi Cumhurbaşkanı 6 aya kadar uzatabilir.
İşletmeler kısa çalışma uygulanan dönemde, işyeri istihdam teşviklerinden yararlanmaya devam edebilecek. İstihdam teşvikleri arasında kısa çalışma uygulamasından yararlanmama gibi bir koşul bulunmadığı için işyerlerinin hem kısa çalışma yaptırıp hem de teşviklerden yararlanmasının önünde bir engel bulunmuyor.
İşçi açısından kısa çalışma süreleri İş Kanunu’nun 55. maddesinin j bendi uyarınca çalışılmış gibi sayılmaktadır ve yıllık izin süresinin hesabında dikkate alınır. Yine kısa çalışma sürelerinin kıdem tazminatına esas sürelerin hesabında dikkate alınacağına dair Yargıtay kararları mevcuttur.
İşçiye ödenecek olan kısa çalışma ödeneği, nafaka borçları dışında haciz edilemez ve başkasına devir veya temlik edilemez.
***
Kısa çalışma ödeneğinin miktarı, sigortalının son 12 aylık prime esas brüt ücretinin %60’ı olmakla birlikte, aylık ödenek tutarı brüt asgari ücretin %150 (1,5 katı) fazlasını aşamıyor. Bu nedenle maaşı düşük olan işçide çok az bir kayıp yaşanırken, maaşı yüksek olan işçide ücret kaybı daha fazla olmaktadır.
Örneğin; Asgari ücretli çalışan için
2020 Ocak ile Mart arası dönem için; 2020 yılı brüt asgari ücreti olan 2.558,40TL’nin ve
2019 Nisan ile Aralık arası dönem için; 2019 yılı brüt asgari ücreti olan 2.943TL’nin esas alınması gerekiyor.
Asgari ücretlinin 12 aylık prime esas kazancı: [(2.558,40×9)+(2.943×3)]=31.854TL ve ortalama günlük brüt kazancı 88TL, aylık brüt kazancı ise 2.654TL olur.
Kısa çalışma ödeneği, brüt kazancın %60’ı olduğuna göre; günlük 53TL, aylık 1.593TL olur. Buradan binde 7,59 oranında damga vergisi kesintisi yapıldığından, hesaba yatacak olan net kısa çalışma ödeneği günlük 52,60TL, aylık 1.580TL oluyor.
Kısa çalışma ödeneğinin üst sınırının hesabında ise; cari dönemde geçerli olan brüt asgari ücret tutarı (2.943TL) esas alınıyor. Yani üst sınır; (2.943×1,5)=4.414TL brüt olacak. Bu da ortalama 7.357TL brüt maaşa karşılık geldiği için, son 12 aylık prime esas kazanç ortalaması 7.357TL ve üzerinde olanlar brüt 4.414TL, net olarak da 4.381TL kısa çalışma ödeneği alabilecekler.
Kısa çalışma ödeneği, İşsizlik Sigortası Fonundan kullandırılan bir ödenektir. Kısa çalışma ödeneği iş yerinde üç ayı aşmamak üzere uygulanır. Cumhurbaşkanlığı kararı ile bu üç aylık süre altı aya kadar uzatılabilir. Kısa çalışma ödeneğinin İşsizlik Sigorta Fonundan karşılanacak olması beraberinde şu soruyu akıllara getiriyor: işçiye yapılacak olan bu ödemeler, işçinin hak kazanmış olduğu işsizlik maaşından mahsup edilecek mi?
İŞKUR’un internet sitesinde; kısa çalışma ödeneği olarak yapılan ödemelerin işsizlik ödeneği süresinden düşülmekte olduğu ancak, mahsup edilip edilmeyeceğini belirlemeye Cumhurbaşkanının yetkili olduğu belirtilmiştir.
Halihazırda işsizlik tarihinden geriye doğru son 3 yılda 600 gün prim ödendiğinde 6 ay, 900 gün prim ödendiğinde 8 ay ve 1080 gün prim ödendiğinde 10 ay süre ile işsizlik ödeneğinden yararlanılmaktadır.
Bu bağlamda kısa çalışma ödeneğinden yararlanan işçi, aslında kendi işsizlik ödeneğini almaktadır. Çünkü yönetmeliğe göre işsizlik ödeneği, işçinin kısa çalışma ödeneği aldığı süre düşüldükten sonra ödenecektir.
Örneğin; son 3 yılda 1080 gün primi olan işçi, 3 ay kısa çalışma ödeneğinden yararlanmış, ardından işten çıkartılmışsa, 10 ay değil 7 ay işsizlik ödeneği alabilecektir.
Kısa çalışma döneminde işçinin SGK primi ödemeleri ile ilgili de hak kaybı yaşanmaktadır. İşçinin kısa çalışma ödeneği aldığı süre için İŞKUR tarafından sadece genel sağlık sigortası primi ödeniyor. Emeklilik için gerekli olan uzun vadeli sigorta kollarına prim ödenmiyor.
Yani kısa çalışma ödeneği ile ücretlerden kesinti yapılmayacağı, bu ödeneğin işçilerin lehine olduğu yorumları doğru değildir. Hem işçinin ücretinden kesinti yapılmakta hem işçi işsizlik ödeneğini henüz işsiz kalmadan almakta hem de emekliliğe esas SGK primleri ödenmemektedir.
KISA ÇALIŞMA ÖDENEĞİNE BAŞVURU ŞARTLARI
1) İŞYERİ AÇISINDAN ŞARTLARI
Kısa çalışma uygulamasından yararlanabilmek için, iş yerinde kısa çalışma uygulanan dönemde 4857 sayılı Kanunun 25. maddesi kapsamında “Ahlak ve iyi niyet kurallarına uymayan haller ve benzeri” sebepler hariç olmak kaydıyla işveren tarafından işçi çıkarılmaması gerekmektedir. Kısa çalışma başvuruları, işçiler adına işverenler tarafından yapılır. İşçiler kısa çalışma talebinde bulunamaz.
İşletmelerde ya da işyerlerinde, normal şartlarda 45 saat olan haftalık çalışma süresinin en az 15 saat eksilmesi veya 6 iş günü olan çalışma süresinin 2 gün eksilmesi (yani haftalık en az 4 gün ve 30 saat ve altında çalışma şekline dönüşmesi) yahut hiç çalışılmaması (valilik kararıyla kapatılması gibi) halinde kısa çalışma ödeneğine başvuru yapılabilecektir.
İşyerinin faaliyet gösterdiği adresin bağlı bulunduğu İŞKUR birimine http://www.iskur.gov.tr/ adresinden başvuru yapılabilir.
İşverence, Kısa Çalışma Talep Formu ve kısa çalışma yaptırılacak işçilere ilişkin bilgileri içeren listenin tanzim edilmesi ve işyeri ünvanı, adresi, varsa toplu iş sözleşmesi tarafı işçi sendikası, işyeri İŞKUR numarası ve sosyal güvenlik işyeri sicil numarasının bildirilmesi gerekmektedir. Kısa çalışma yaptıran işveren, işçilerin çalışma sürelerine ilişkin kayıtları tutmak ve istenilmesi halinde ibraz etmek zorundadır.
Normal şartlarda İş Müfettişlerince yapılan uygunluk tespiti sonucunda işyerinin bahsi geçen genel ekonomik, sektörel, bölgesel kriz veya zorlayıcı sebep durumlardan etkilendiğinin tespit edilmesi gerekmektedir. Fakat COVID-19 kapsamında yapılan kısa çalışma başvurularının uygunluk tespitinde tüm incelemeler mahalline gidilmeksizin Rehberlik ve Teftiş Başkanlığında veya Grup Başkanlıklarında sadece ilgili başvuru evrakı ve ekleri üzerinden ve tespit tutanağı düzenlenmeksizin gerçekleştirilecektir.
Covid-19 kapsamında yapılacak kısa çalışma ödeneği başvuruları, başvuru tarihinden itibaren 60 gün içinde sonuçlandırılacaktır.
2) İŞÇİ AÇISINDAN ŞARTLARI
26.3.2020 tarihli 31080 sayılı Resmî Gazete’de yayınlanan 7226 sayılı Kanunun 41. maddesi ile 4447 sayılı Kanuna geçici 23. madde eklenmiş ve söz konusu madde kapsamında; çalışanların kısa çalışma ödeneğinden yararlanma şartları kolaylaştırılmıştır. Buna göre 30/6/2020 tarihine kadar geçerli olmak üzere, Covid-19 kaynaklı zorlayıcı sebep gerekçesiyle yapılan kısa çalışma başvurularında, çalışanların kısa çalışma ödeneğinden faydalanabilmesi için;
- Kısa çalışma başlama tarihinden önceki son 60 gün,
- Hizmet akdine tabi olanlardan son üç yıl içinde 450 gün
sigortalı olarak çalışıp işsizlik sigortası primi ödenmiş olması yeterli görülmüştür (Bu süreler daha önce sırasıyla 120 ve 600 gün idi).
Kısa Çalışma ödeneğinde, şartları sağlayan iş yerleri için başvurulacak personel ile ilgili herhangi bir sayı sınırlaması bulunmamaktadır. Kısa çalışma ödeneği başvurusu yapılan personel daha önceden kısa çalışma ödeneği almış olsa bile, Covid-19 sebebiyle kısa çalışma ödeneğinden yararlanabilecektir.
Kısa Çalışma ödeneğinde SGK ve Vergi Dairesi Borçları dikkate alınmamaktadır. Yine yabancı uyruklu çalışanlar da kısa çalışma ödeneğinden yararlanabilir.
III. KISA ÇALIŞMA ÖDENEĞİNİN KESİLMESİ
Kısa çalışma ödeneği alanların işe girmesi, yaşlılık aylığı almaya başlaması, herhangi bir sebeple silâh altına alınması, herhangi bir kanundan doğan çalışma ödevi nedeniyle işinden ayrılması hallerinde veya geçici iş göremezlik ödeneğinin başlaması durumunda geçici iş göremezlik ödeneğine konu olan sağlık raporunun başladığı tarih itibariyle kısa çalışma ödeneği kesilir.
KISA ÇALIŞMA ÖDENEĞİ KAPSAMINDA OLMAYAN İŞÇİLERİN DURUMU
Kısa çalışma ödeneği kapsamında olmayan işçilere İşsizlik Fonundan nakdi ücret desteği verileceği açıklandı. Bakan Selçuk, bu konuyla ilgili “Ücretsiz izne ayrılan ve Kısa Çalışma Ödeneğinden yararlanamayan işçilerimiz ile 15 Mart sonrasında iş sözleşmesi feshedilen işçilerimize, ücretsiz izinde bulundukları veya işsiz kaldıkları süre kadar aylık 1.177TL gelir desteği sağlıyoruz.” dedi.
İşsizlik Sigortası Kanunu’na eklenen Geçici Madde 24’e göre:
- İş Kanunu’na eklenen Geçici Madde 10 uyarınca ücretsiz izne ayrılan işçiler,
- Kısa çalışma ödeneğinden yararlanamayan işçiler,
- 15 Mart 2020 tarihinden sonra İşsizlik Sigortası Kanunu 51 inci madde kapsamında iş sözleşmesi feshedilenler,
- İş Kanunu’nun diğer hükümlerine göre işsizlik ödeneğinden faydalanamayan işçiler,
Geçici Madde 10’da belirtilen fesih yapılamayacak süreyi geçmemek ve yaşlılık aylığı almamak kaydıyla, ücretsiz izinde bulundukları veya işsiz kaldıkları süre kadar İşsizlik Sigortası Fonu’ndan günlük 39,24 Türk Lirası tutarında nakdi ücret desteği alacaktır. Bu kapsamda ücret desteği alan kişiler Genel Sağlık Sigortalısı sayılacaktır.
Bakan Selçuk, yeni tip Coronavirus (Covid-19) salgını nedeniyle, kurumsal bakıma ihtiyacı olan yaşlı ve engellilerin için gelir ölçütü ve ağır engellik şartının geçici olarak, 3 ay süreyle kaldırıldığını ve Cumhurbaşkanının kanun maddesini 1 yıla kadar uzatma yetkisi olduğunu da belirtti. Fakat emekli olup prim ödemelerinde uzun vadeli sigorta primi kesilmeyenler kısa çalışma ödeneğinden faydalanamayacak.
V. Yaptırımlar
İşyerinde fiilen kısa çalışma uygulanmamasına rağmen işçilere kısa çalışma ödeneği ödendiğinin tespit edilmesi halinde; işverenin hatalı veya yanlış bilgi ve belge vermesi nedeniyle yapılan ödemeler, yasal faizi ile birlikte işverenden tahsil edilecek olup ayrıca işverene idari para cezası uygulanacaktır.
Ücretsiz izne ayrılarak nakdi ücret desteğinden yararlanan işçinin fiilen çalıştırıldığının tespiti halinde; işverene, bu şekilde çalıştırılan her işçi ve çalıştırıldığı her ay için ayrı ayrı olmak üzere aylık brüt asgari ücret tutarında idari para cezası uygulanması öngörülmüştür. Ek olarak, ödenen nakdi ücret desteği ödeme tarihinden itibaren işleyecek kanuni faizi ile birlikte işverenden tahsil edilecektir.